Ua haʻi ʻo Noam Chomsky, ka mea linguist kaulana a me ke akeakamai, he mea hoʻohewa nui i ka mīkini hoʻolaha o ka media a me ka imperialism ʻAmelika, i nīnauele i ka puke Philosophie ma Paris. Nā ʻāpana.
Ma nā wahi āpau, kūʻē kāna ʻike i kā mākou mau hana naʻauao. Mai ka manawa o Levi-Strauss, Foucault a me Derid, ke ʻimi nei mākou i nā hōʻailona o ke kūʻokoʻa i ka plasticity o ke kanaka a me ka lehulehu o nā moʻomeheu. ʻO Chomsky, ma ka ʻaoʻao ʻē aʻe, pale i ka manaʻo o ka hiki ʻole o ke ʻano kanaka a me nā ʻano noʻonoʻo noʻonoʻo, a ma ia mea ʻo ia e ʻike ai i ke kumu o ko mākou kūʻokoʻa.
Inā he plastic maoli mākou, wehewehe mai ʻo ia, inā ʻaʻohe paʻakikī maoli, ʻaʻohe ikaika e kūʻē. A i mea e nānā ai i ka mea nui, ke ho'āʻo nei nā mea a puni e hoʻohuli iā mākou a hoʻopuehu i ko mākou manaʻo.
Ua hānau ʻia ʻoe ma Philadelphia i ka makahiki 1928. He poʻe malihini kou mau mākua i mahuka iā Rūsia.
Ua hānau ʻia koʻu makuakāne ma kahi kauhale liʻiliʻi ma our country. Ua haʻalele ʻo ia iā Rūsia i ka makahiki 1913 e pale aku i ka hoʻopaʻa ʻia ʻana o nā keiki Iudaio i loko o ka pūʻali koa - ʻo ia ka mea e like me ka hoʻopaʻi make. A ua hānau ʻia koʻu makuahine ma Belarus a hele mai i ka US ma ke ʻano he kamaliʻi. E holo ana kona ʻohana i nā pogrom.
I kou wā kamaliʻi, hele ʻoe i kahi kula holomua, akā i ka manawa like i noho ai i kahi ʻano o nā malihini Iudaio. Pehea ʻoe e wehewehe ai i ka lewa o ia au?
ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi a koʻu mau mākua, akā, he mea kupanaha, ʻaʻole au i lohe i hoʻokahi huaʻōlelo o ka ʻōlelo Yiddish ma ka home. I kēlā manawa, aia kahi hakakā moʻomeheu ma waena o ka poʻe kākoʻo o Yiddish a me ka Hebera ʻoi aku ka "modern". Aia koʻu mau mākua ma ka ʻaoʻao Hebera.
Ua aʻo koʻu makuakāne ia mea ma ke kula, a mai koʻu wā liʻiliʻi ua aʻo wau me ia, e heluhelu ana i ka Baibala a me nā palapala hou ma ka ʻōlelo Hebera. Eia hou, hoihoi ko'u makuakāne i nā mana'o hou ma ke kula ho'ona'auao. No laila ua komo au i ke kula hoʻokolohua ma muli o nā manaʻo o John Dewey.1. ʻAʻohe māka, ʻaʻohe hoʻokūkū ma waena o nā haumāna.
I koʻu hoʻomau ʻana i ke aʻo ʻana i ka ʻōnaehana kula kahiko, i ka makahiki 12, ʻike wau he haumāna maikaʻi wau. ʻO mākou wale nō ka ʻohana Iudaio ma ko mākou wahi, i hoʻopuni ʻia e nā Katolika Irish a me nā Nazi Kelemania. ʻAʻole mākou i kamaʻilio ma ka home. Akā ʻo ka mea ʻē aʻe, ʻo nā keiki i hoʻi mai nā papa me nā kumu Jesuit nāna i hāʻawi i nā haʻiʻōlelo kūʻē i ka Semitism i ka hopena pule i ka wā e pāʻani ai mākou i ka pōpopo poina loa i ka anti-Semitism.
Ua aʻo ʻia kēlā me kēia mea haʻiʻōlelo i ka helu palena o nā lula e hiki ai iā ia ke hoʻopuka i ka helu palena ʻole o nā ʻōlelo koʻikoʻi. ʻO kēia ke kumu hoʻomohala o ka ʻōlelo.
No kou ulu ʻana i ka ʻōlelo ʻōlelo ʻo ka mea nui i kou ola ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo?
Hoʻokahi paha kumu hohonu i maopopo iaʻu i ke kakahiaka nui: he waiwai koʻikoʻi ka ʻōlelo e hopu koke i ka maka, pono e noʻonoʻo i ke ʻano o ka ʻōlelo.
Ua aʻo ʻia kēlā me kēia mea haʻiʻōlelo i ka helu palena o nā lula e hiki ai iā ia ke hoʻopuka i ka helu palena ʻole o nā ʻōlelo koʻikoʻi. ʻO kēia ke ʻano noʻonoʻo o ka ʻōlelo, ʻo ia ka mea e hiki ai i nā kānaka ke loaʻa. ʻO kekahi poʻe akeakamai kahiko - Descartes a me nā ʻelele o ke kula ʻo Port-Royal - ua hopu i kēia. Akā, he kakaikahi o lākou.
I kou hoʻomaka ʻana e hana, ua lanakila ka structuralism a me ka behaviorism. No lākou, ʻo ka ʻōlelo he ʻōnaehana kūʻokoʻa o nā hōʻailona, ʻo ka hana nui ʻo ia ka hāʻawi ʻana i ke kamaʻilio. ʻAʻole ʻoe ʻae i kēia manaʻo.
Pehea mākou e ʻike ai i ke ʻano o nā huaʻōlelo he hōʻike kūpono o kā mākou ʻōlelo? I koʻu hāpai ʻana i kēia mau nīnau, ua manaʻo ʻia he grammatical ka ʻōlelo inā a inā he mea ia. Akā ʻaʻole ʻoiaʻiʻo kēia!
Eia nā ʻōlelo ʻelua me ka ʻole o ke ʻano: "Hoe me ka huhū nā manaʻo ʻōmaʻomaʻo ʻole", "Hmoe huhū nā manaʻo ʻōmaʻomaʻo ʻole." Ua pololei ka hua'ōlelo mua, me ka maopopo ole o kona mana'o, a 'o ka lua, 'a'ole ia he mea 'ole wale, akā, 'a'ole i 'ae 'ia. E haʻi ka mea haʻiʻōlelo i ka huaʻōlelo mua me ka leo maʻamau, a i ka lua e hina ʻo ia i kēlā me kēia huaʻōlelo; Eia kekahi, e hoʻomanaʻo maʻalahi ʻo ia i ka ʻōlelo mua.
He aha ka mea e ʻae ʻia ai ka ʻōlelo mua, inā ʻaʻole ka manaʻo? ʻO ka ʻoiaʻiʻo e pili ana i kahi pūʻulu kumu a me nā lula no ke kūkulu ʻana i kahi ʻōlelo i loaʻa i kēlā me kēia ʻōlelo maoli o kekahi ʻōlelo.
Pehea mākou e neʻe ai mai ka grammar o kēlā me kēia ʻōlelo a hiki i ka manaʻo noʻonoʻo ʻē aʻe ʻo ka ʻōlelo he ʻano honua āpau i "kūkulu ʻia i loko" o kēlā me kēia kanaka?
E lawe kākou i ka hana o nā pronoun i laʻana. Ke ʻōlelo wau "Manaʻo ʻo John he akamai ʻo ia," hiki ke ʻōlelo ʻo ia iā John a i ʻole kekahi. Akā, inā wau e ʻōlelo "manaʻo ʻo John he akamai ʻo ia," a laila ʻo "ʻo ia" ʻo ia ka mea ʻē aʻe ma mua o Ioane. Hoʻomaopopo ke keiki ʻōlelo i kēia ʻōlelo i ka ʻokoʻa ma waena o kēia mau hana.
Hōʻike nā hoʻokolohua e hoʻomaka ana mai ka makahiki ʻekolu, ʻike nā keiki i kēia mau lula a hahai iā lākou, ʻoiai ʻaʻohe mea i aʻo iā lākou i kēia. No laila he mea i kūkulu ʻia i loko o mākou e hiki ai iā mākou ke hoʻomaopopo a hoʻohui i kēia mau lula iā mākou iho.
ʻO kēia ka mea āu i kapa ai i ka grammar universal.
He pūʻulu o nā loina hoʻololi ʻole o ko mākou manaʻo e ʻae iā mākou e ʻōlelo a aʻo i kā mākou ʻōlelo ʻōiwi. Hoʻokomo ʻia ka grammar universal i nā ʻōlelo kikoʻī, hāʻawi iā lākou i kahi hoʻonohonoho o nā mea hiki.
No laila, ma ka ʻōlelo Pelekania a me ka Palani, kau ʻia ka huaʻōlelo ma mua o ka mea, a ma ka ʻōlelo Kepanī ma hope, no laila ʻaʻole lākou i ʻōlelo ʻo "John hit Bill", akā ʻōlelo wale ʻo "John hit Bill". Akā, ma waho aʻe o kēia ʻano like ʻole, koi ʻia mākou e manaʻo i ke ʻano o kahi ʻano ʻōlelo i loko, ma nā ʻōlelo a Wilhelm von Humboldt.2kūʻokoʻa i nā mea pilikino a me ka moʻomeheu.
Hoʻokomo ʻia ka grammar universal i nā ʻōlelo kikoʻī, hāʻawi iā lākou i kahi hoʻonohonoho o nā mea hiki
I kou manaʻo, ʻaʻole kuhikuhi ka ʻōlelo i nā mea, kuhikuhi i nā manaʻo. He kū'ē i ka intuitive, ʻaʻole anei?
ʻO kekahi o nā nīnau mua a ke akeakamai i nīnau ai iā ia iho, ʻo ia ka nīnau o Heraclitus: hiki anei ke heʻe ʻelua i loko o ka muliwai hoʻokahi? Pehea mākou e ʻike ai ʻo ia ka muliwai hoʻokahi? Mai ka manaʻo o ka ʻōlelo, ʻo ia hoʻi ka nīnau ʻana iā ʻoe iho pehea e hiki ai ke hōʻike ʻia nā mea ʻokoʻa kino ʻelua e ka huaʻōlelo hoʻokahi. Hiki iā ʻoe ke hoʻololi i kāna kemika a hoʻohuli i kona kahe ʻana, akā e mau ka muliwai i kahawai.
Ma kekahi ʻaoʻao, inā ʻoe e hoʻonoho i nā pale ma kahakai a holo i nā pahu aila ma laila, e lilo ia i "kani". Inā hoʻololi ʻoe i kona ʻili a hoʻohana iā ia e hoʻokele i ke kaona, lilo ia i "alanui". I ka pōkole, ʻo ka muliwai ka manaʻo nui, kahi hana noʻonoʻo, ʻaʻole he mea. Ua hōʻike mua ʻia kēia e Aristotle.
Ma kahi ʻano ʻē, ʻo ka ʻōlelo wale nō e pili pono ana i nā mea, ʻo ka ʻōlelo holoholona. ʻO kēlā a me kēlā ʻano leo o kahi monkey, i hui pū ʻia me nā neʻe a me nā neʻe ʻana, e hoʻomaopopo maopopo ʻia e kona ʻohana ma ke ʻano he hōʻailona o ka pōʻino: eia ka hōʻailona e pili pono ana i nā mea. A ʻaʻole pono ʻoe e ʻike i ka mea e hana nei i loko o ka noʻonoʻo o ka monkey e hoʻomaopopo i ka hana ʻana. ʻAʻole loaʻa kēia waiwai i ka ʻōlelo kanaka, ʻaʻole ia he mea e kuhikuhi ai.
Hōʻole ʻoe i ka manaʻo e pili ana ka degere o ka kikoʻī o ko mākou ʻike i ka honua i ka waiwai o nā huaʻōlelo o kā mākou ʻōlelo. A laila he aha kāu kuleana i nā ʻokoʻa ʻōlelo?
Inā ʻoe e nānā pono, e ʻike ʻoe i nā ʻokoʻa ma waena o nā ʻōlelo he haʻahaʻa. ʻO nā ʻōlelo i loaʻa ʻole kahi huaʻōlelo kūikawā no ka ʻulaʻula e kapa ʻia ʻo ia "ke kala o ke koko." Ua uhi ʻia ka huaʻōlelo «river» i nā ʻano like ʻole ma ka ʻōlelo Kepanī a me Swahili ma mua o ka ʻōlelo Pelekania, kahi mākou e ʻike ai ma waena o kahi muliwai (river), kahi kahawai (brook) a me kahi kahawai (stream).
Akā, ʻo ka manaʻo nui o ka «river» aia ma nā ʻōlelo a pau. A he mea pono ia, no kekahi kumu maʻalahi: ʻaʻole pono nā keiki e ʻike i nā ʻano like ʻole o ka muliwai a i ʻole ke aʻo ʻana i nā nuances āpau o ka huaʻōlelo «river» i mea e hiki ai ke komo i kēia ʻano kumu. ʻO kēia ʻike he ʻāpana kūlohelohe o ko lākou noʻonoʻo a loaʻa like i nā moʻomeheu āpau.
Inā ʻoe e nānā pono, e ʻike ʻoe i nā ʻokoʻa ma waena o nā ʻōlelo he haʻahaʻa.
Ke ʻike nei ʻoe ʻo ʻoe kekahi o nā loea hope loa e pili ana i ka manaʻo o ke ola ʻana o kahi ʻano kanaka kūikawā?
Me ke kanalua, aia ke ano kanaka. ʻAʻole mākou he monkey, ʻaʻole nā pōpoki, ʻaʻole noho noho. ʻO ia hoʻi, loaʻa iā mākou ko mākou ʻano ponoʻī, kahi e hoʻokaʻawale ai iā mākou. Inā ʻaʻohe ʻano kanaka, ʻo ia hoʻi, ʻaʻohe ʻokoʻa ma waena oʻu a me ka noho. He ʻakaʻaka kēia. A ʻo kekahi o nā mea koʻikoʻi o ke ʻano o ke kanaka, ʻo ia ka mākaukau ʻōlelo. Ua loaʻa i ke kanaka kēia mākaukau i ka wā o ka evolution, he ʻano ia o ke kanaka ma ke ʻano he ʻano olaola, a loaʻa iā mākou nā mea like.
ʻAʻohe pūʻulu o ka poʻe i ʻoi aku ka haʻahaʻa o ka ʻōlelo ma mua o ke koena. No ka hoʻololi hoʻokahi, ʻaʻole ia he mea nui. Inā lawe ʻoe i kahi keiki liʻiliʻi mai ka ʻohana Amazon ʻaʻole i launa pū me nā poʻe ʻē aʻe i nā makahiki he iwakālua tausani i hala a neʻe iā ia i Paris, e ʻōlelo koke ʻo ia i ka ʻōlelo Farani.
I ka loaʻa ʻana o nā hale a me nā lula o ka ʻōlelo, ʻike ʻoe i kahi hoʻopaʻapaʻa e pili ana i ke kūʻokoʻa.
He pilina pono kēia. ʻAʻohe mea noʻonoʻo me ka ʻole o ka ʻōnaehana o nā lula.
Kumu:
1. ʻO John Dewey (1859-1952) he kanaka akeakamai ʻAmelika a he mea hoʻonaʻauao hou, kanaka kanaka, kākoʻo i ka pragmatism a me ka instrumentalism.
2. Prussian philosopher and linguist, 1767-1835.